اوٺاري، اٺ ۽ اٺيون - خالد ڪنڀار

اوٺاري، اٺ ۽ اٺيون

خالد ڪنڀار

جي ڀلا اُٺِ، مينهن ساريو ته ڪنهن به وڻ جي ڇانءَ ۾ ڪو نه وهندي. بس رڳو جهير ڪري منهن ڪندي ڪاڇيل ۽ انهي ئي آڙنگائو ڏينهن جو ڪاڙهي تتي جو وچ پڌر تي ويهي رهندي پوءِ هزار حيلا ڪر ڀلين لاڻون وڍي اچي اڳيان رکينس پر ڪک به منهن ۾ حرام جي وجهي، پگهر پيو وهندس ۽ ويٺي هوندي ڀلين اڃي بکي کي ڏينهن لهي وڃي پر ٻيو ٿيو خير ۽ جي ڪئين هورو ۽ ام ٿيس ته ڀلين ٻٽيهو رڻ وچيان هجي پر ڇڪ وڌئين ته وس ڪندي ته رات وچ ۾ رسان پر جي ڀلا رات وچ ۾ نه به رسي ته به هوري آيل اٺ وجهه مليو ڪٿان ڪا زرو ويڇي ملي ته رڻ اڪري به اچي انهي سيم جا وڻ چرندي. چون ٿا؛ اٺ بي پتي ذات آهي. پر انهي بي پتي ذات جو جيڪو پنهنجي سيم سان عشق آهي، انهيءَ جي ڳالهه کڻي ڇڏ. سنڌ ۾ اٺ ڪٿي به ڍاٽڻ هجي پر جي کنوڻ جو چمڪو اکين ڏٺائين ته رات جي پيٽ ۾ اچي ڀٽ چڙهندي. هاڻ ڏس ٻيلي اٺ ۽ ماڻهو جي عمر جي ڪهڙي خبر؟ اهو ڪئين چئجي ته ٻيلي اٺ جي عمر وڌ ۾ وڌ هيتري ٿيندي پر هڪڙي ڳالهه آهي؛ اٺ ڪيتري به پوڙهي هجي ڀلين هلڻ کان لاچار هجي ۽ اکين سان انڌي ٿي وئي هجي پر ڪن جيسين ٻوڙا نٿا ٿين تيسين پئي ويامندي. اٺ پنڌرنهن کان ويهه پيٽ پئي ويامندي. سو يار اٺين جون ڳالهيون ٿو ڪرين نه ته اٺ ۽ پٽ ته ڪاري رات جو به ڪم جا. جي هجي اٺ اڱڻ ۾ ٻڌل ۽ ڪاري رات جو به جهيڪاري ٻڙهو ڪري ويٺين پوئين چونڪ ۾ ڪنهن نه ڪنهن ڀيڻين ضرور رسائڻ ۾ وسان ڪو نه گهٽائيندو. ۽ جي پنهنجي پيٽ جو پٽ هوندو ۽ ڪاري رات جو به اٿاري جي ڪيڏانهن روانو ڪيو ته ورندي ڪو نه ڏيندو ته ٻيلي هئين يا هون.

ڪتن جو خفت ۽ خفتين جا گُر - خالد ڪنڀار

ڪتن جو خفت ۽ خفتين جا گُر!

خالد ڪنڀار

خفتي ته خفتي آهي، انهن جي نگاھ ئي ڪتي جي حرڪتن تي هوندي آهي. سو خفتين جو اهو خيال آهي ته هلندي ويڙھ ۾ ڪتو ٻڌائي ڇڏيندو آھي ۽ ھلندي ويڙھ ۾ ئي خفتي سمجهي ويندو آهي ته هن جو ڪتو ويڙھ ھارائي رھيو آھي. ھلندي ويڙھ ۾ ڪتو پنهنجو مٿي ٿيل پڇ آهستي آهستي هيٺ ڪرڻ شروع ڪندو آهي. خفتي، انهيءَ ڪتي جي پڇ هيٺ ڪرڻ مان ئي سمجهي ويندو آهي. هائو ٻيلي هاڻ ڪتي ۾ جهلو ڪونهي. آءِ ڪ آءِ ڪتو هارائي ئي هارائي. خفتين جو خيال آهي ته؛ وڙهڻ مهل ڪتي جو پڇ مٿي هجڻ کپي. ڀاڙئي ڪتي جي نشاني ئي اها آهي ته هو ويڙھ ۾ لهندي ئي، پڇ ٻنهي ٽنگين جي وچان هڻندو آهي. ٻي نشاني ڪتو هلندي ويڙھ ۾ ڏندي ڏيندو. ڪتي ڏندي ڏني يا رڳو ڀونڪيو ته امين چوندو؛ جهليو. بس امين انهيءَ ڪتي جي هارائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيندو. بس ڪتي جي هار جيت جو فيصلو ڪتي جي ڏندي ڏيڻ تي آهي. هڪڙي دفعي ميل ۾ ڪتو هارائي ويو ته خفتي انهيءَ کي وري ڪڏهن ميل ۾ ڪو نه لاهيندو. انهيءَ هارايل ڪتي تي خفتي مرندي مري وڃي پر ڀروسو ڪو نه ڪندو. هارايل ڪتو عادي ٿي ويندو آهي. هو ڪڏهن به ميل مان ڀڄي سگهي ٿو. جيڪڏهن ڪو ڪتو ڏندي نٿو ڏي پر بي ستو ٿي ڪري ٿو پوي ته امين ڪيرائيندڙ ڪتي کي پرتي ڪندو آهي. انهيءَ دوران جي بي ستو ٿي ڪريل ڪتو وري ست ساري انهيءَ ڪتي سان وڙهڻ اچي ٿو ته وري ويڙھ شروع ٿي ويندي. هونئن چون ٿا ته؛ ڏندي ڏيڻ بنا، ڪتو بي ستو ٿي ڪري ٿو. انهيءَ ۾ ڪتي جو ڏوھ ناهي، ڌڻيءَ جو ڏوه آهي. هن ڪتي جي چاڪري ناهي ڪئي.

ورلڊ سٽيزن - اسحاق مڱريو

ورلڊ سٽيزن

اسحاق مڱريو

هونءَ به پکين کان سواءِ فطري سونهن جي ڪهڙي اهميت آهي. جنهن معاشري ۾ پکيءَ کي اڏامندو نه ڏسبو هجي اهو ڪهڙو معاشرو هوندو! ڍنڍون، ڍورا، درياءَ، نديون، نيون، ماٿريون، پوٺا، گوڇار، تڙڪول، ڏهر، ميدان ۽ واھ به فطري سونهن جو اهم حصو آهن. پر انهن هنڌن ته جيڪڏهن پکي اڏامندو نه ڏسجي، ته اهو ڪيڏو نه عجب منظر چوائيندو. پکيم ۽ جيتن جو پنھنجي پاڻ ۾ ھڪ-ٻئي تي ڪيڏو هه گهڻو انحصار آهي. چون ٿا ته عار، جيڪا مڪڙ جيترو جيت آهي، ان جي ڊيوٽي ۾ اهو شامل آهي ته اهو جهنگل ۾ جڏهن خطرو محسوس ڪندي، ته چپ ٿي ويندي. مطلب ته عار چين چوڻ واري سيٽي بند ڪئي ته پکين توڙي پوري جهنگلي جيوت لاءِ خطري جو الارم وڄڻ برابر هوندو. جڏهن ته ڪاٺ-ڪٺو وري ڄڻ طوطن جو ملازم بيهاريل هجي. خوبصورت رنگن وارو ڪاٺ-ڪٺو جڏهن ڪنهن وڻ ۾ پنهنجي ڊگهي چنهنب سان سوراخ ڪرڻ شروع ڪندو ته ڌنار چوندا؛ اچي ويو طوطن جو بيهاريل واڍو. اهڙيءَ ريت ڪوئل ٻچا ڄڻڻ لاءِ، ڪانو جي آکيري ۾ پنهنجا بيدا لاهي هلي ويندي، سانوڻيءَ جي وسڪاري جا مزا وٺڻ. پر ويچارو ڪانگ ۽ ڪانگڻ دائپو ڪري ڪوئل جا ٻچا پالي وڏا ڪندا آهن. جڏهن اهي ٻچا وڏا ٿيندا ۽ رنگ مختلف ٿيندا اٿن ته، پوءِ ٺونگا هڻي ٽولي ڇڏيندا. ساڳي ريت جهنگل يا ڪنهن ٻيلي ۾ وري هر هڪ وڻ جو پڻ هڪ ٻئي تي انحصار هوندو آهي.

برساتي ٻوڏ ۽ نڌڻڪي جهنگلي جيوت - نواز ڪنڀر

برساتي ٻوڏ ۽ نڌڻڪي جهنگلي جيوت

نواز ڪنڀر

موجوده برساتي ٻوڏ ۽ تباهي سبب نه صرف انسانن لوڙيو آهي، بلڪ جهنگلي جيوت به سخت متاثر ٿي آهي. ائين چوڻ غلط نه ٿيندو ته جهنگلي جيوت ڪيترن ئي قسمن جي عذابن ۽ خطرن کي منهن ڏنو آهي ۽ ڏئي رهي آهي، جنهن سبب ڪجهه جانورن ۽ پکين جي نسلن ۾ خطرناڪ حد تائين ڪمي آئي آهي. ٿي سگهي ٿو ته اڳتي هلي اها ڪمي انهن نسلن کي خطري ۾ وجهڻ جو باعث به بڻجي. برساتي ٻوڏ سبب جهنگلي جيوت مختلف طريقن سان متاثر ٿي. مثال طور جتي وڻن تي يا مٿانهين جائين تي ويهڻ وارن توڙي هيٺ زمين تي رهندڙ پکين جي آکيرن کي نقصان پهتو، ڪن جا آنا يا ٻچا متاثر ٿيا ۽ ڪجهه هيٺ زمين تي چوڳو نه ملڻ سبب، بک جي ڪري به مئا. اتي ڪيترائي پکي، ڪيترن ئي ڪلاڪن تائين هلندڙ مسلسل برسات سبب به مئا. جن ۾ تتر، ڳيرو، طوطو، ڪٻر، هيڙهو، مختلف قسمن جون جهرڪيون، ڪيتريون ئي ٻوليون ٻوڙيندڙ موڙ واري جهرڪي چنڊور، زمين تي ويهي سنها داڻا چوڳيندڙ اڇي پٺي ۽ ڪاري پيٽ واري جهرڪي ڪار-پيٽي، پاريهر، ڪاٺ ڪٽا، ميداني علائقن وارا مور، بلبل ۽ ڪار-ڪڻڇي وغيره شامل آهن. هن برسات سبب ڪوئل ۽ تاڙي کي به هت رهڻ جو نسبتاً گهٽ عرصو مليو، جيڪو به هن جي نسل ۽ واڌ ويجهه تي اثر انداز ٿي سگهي ٿو. اهڙي طرح سان جهنگلي جانورن ۾ وري زمين تي رهندڙ توڙي ڏر يا ٻرن ۾ رهندڙ ريڙهه جي هڏي وارا ۽ ريڙهيون پائيندڙ جانور، جن ۾ سهو، ڦاڙهو، واڳون، گدڙ، لومڙ، جهنگلي ٻلا، نور، ڪوئا، ڪرڙيون ۽ نانگ وغيره به سخت متاثر ٿي مئا آهن يا انهن جي تعداد ۾ ڪافي ڪمي آئي آهي. پر ڪجهه پکين ۽ جانورن لاءِ هي برسات موجون ۽ مزا به کڻي آئي آهي. مثال طور برسات سبب تمام گهڻي تعداد ۾ مئل چوپايو مال پکي ۽ جهنگلي جانور وري ٻين ڪيترن ئي جانورن ۽ پکين جي غذا به ثابت ٿيا آهن. جيڪو وري زندگي جي سائيڪل جو لازمي حصو به آهي. اهڙن موجون ماڙيندڙ پکين ۾ جتي ڪانوَ ۽ ٻگهه شامل آهن، اتي جانورن ۾ وري ڪتن به ڍونڍ تي پاڻ ملهايو آهي. ڏيڏرن، ڪمين ۽ پاڻي وارن نانگن کي به واڌ ويجهه جو وڏو موقعو مليو آهي. اهي وڌيل جانور، پاڻي سڪڻ بعد وري ٻين بکن جي ماريل جانورن ۽ پکين لاءِ غذا ثابت ٿيندا. خاص طور تي برسات کان اڳ گهٽ ٿيندڙ ڪمين جي تعداد ۾ جيڪو اضافو ٿي رهيو آهي، ان کي مستقل طور بچائي، کائن ڍنڍن جي پاڻي جي قدرتي صفائي وارو ڪم وٺجي ته بهتر ٿيندو. وڌيل مڇرن سبب جتي ڀنڀوريون ڪافي تعداد ۾ آيون آهن، اتي ڪرڙين کي به زبردست خوراڪ ملي آهي پر هو مڇر مار اسپري جي زد ۾ به آهن.

اعزازي گيم وارڊن - نواز ڪنڀر

اعزازي گيم وارڊن

جهنگلي جيوت جو تحفظ ۽ مفاهمتي پاليسي

نواز ڪنڀر

ملڪ ۾ اڄ ڪلهه مفاهمتي راڄ آهي. هر سياسي پارٽي، ليڊر کان وٺي هر گهربل ماڻهوءَ سان، هر گهربل ڪم، ڳالهه، اهم پوسٽن ۽ نوڪرين جي معاملي تي به مفاهمت جاري آهي. ضلعي سطح تي به جن جن ضلعن ۾، حڪمران پارٽي جي اتحادي پارٽين جون جيتريون سيٽون يا ووٽ بينڪ آهي، انهن کي به ان حساب سان حصو پتي ڏيئي، ايڊجسٽ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي. ٿوري گهڻي ”ناچاڪي“ جي صورت ۾ وڏا وچ ۾ پئجيو وڃن ۽ جمهوريت جي گاڏي وري پٽڙيءَ تي چڙهيو پنهنجي رفتار سان، ايندڙ اليڪشني اسٽيشن ڏانهن روان دوان آهي، پر اهي مفاهمتون رڳو انسانن لاءِ ئي آهن. جهنگلي جيوت، جمهوريت جي انهيءَ ثمر کان محروم آهي. بلڪه انهي مفاهمت جي عمل سان ڪن جاين تي ته جهنگلي جيوت سخت متاثر ٿي رهي آهي.

کپرو ٻيلو - نواز ڪنڀر

کپرو ٻيلو

آبهوا جي تبديلي، ڪرپشن، قبضا ۽ تباهي ڪناري پهتل

نواز ڪنڀر

سڄي دنيا بدليل آبهوا جي ڪري ماحولياتي تبديلين جي ور چڙهيل آهي. جتي ڪٿي ماحول بابت هاءِ گهوڙا لڳي پئي آهي پر اسان وٽ سسٽم ئي ابتو آهي. دنيا سڄي ٻيلن کي بچائڻ ۽ وڌائڻ ۾ رڌل آهي پر اسان ٻيلن جو، ٻيڙو ٻوڙڻ، انهن تي قبضا ڪري ۽ ڪيٽيون ٺاهڻ ۾ پورا آهيون. سڄي سنڌ ۾ جتي هر طرح جي لٽ مار جو بازار گرم آهي، اتي ٻيلا به ان کان آجا ناهن رهيا. سرڪاري ۽ پرايو مال ڦٻائڻ تي هريل اکين ۾ ٻيلا، ڪنڊو بڻجي پيا آهن.اهڙن ٻيلن  ۾ سانگهڙ ضلعي جوکپري وارو قديم، تاريخي، مشهور ۽ منفرد ٻيلو به شامل آهي. جيڪو هن وقت يوڪلپٽس جي حوالي سان ملڪ جو سڀ کان وڏو نه، ته به وڏن ٻيلن منجهان هڪ ضرور آهي.

آئي ڪونجن جي ڪسجڻ جي موسم - نواز ڪنڀر

آئي ڪونجن جي ڪسجڻ جي موسم

نواز ڪنڀر

سنڌ ۾، ڪونجون سال ۾ ٻه ڀيرا ڪسجنديون آهن. هڪ ڀيرو بڊي کانپوءِ سياري اچڻ وقت ۽ ٻيو ڀيرو چيٽ ۽ بهار جي اچڻ ۽ سياري وڃڻ وقت. هڪ ڀيرو سَر نسرڻ وقت ۽ ٻيو ڀيرو سرنهن ساوا ٿيڻ وقت. هڪ ڀيرو ڏکڻ ايندي ۽ ٻيو ڀيرو اتر ويندي. هڪ ڀيرو تاڙي جي تنوارڻ ۽ ڪوئل جي ڪوڪڻ بعد ۽ ٻيو ڀيرو ڪارڙي تتر جي ٻولڻ بعد. شڪارين ۽ شاعرن جي هڪ جيترو زيرِ موضوع رهندڙ، شڪار ڪرڻ ۾ شايد سڀني کان ڏکيو پکي، سونهن، قرب، ٻڌي، سِڪ ۽ محبوب سان مشابهت جو درجو رکندڙ، حڪمت جي حوالي سان به اهم، ته شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح پاران پرديسي پکين ۾ سڀ کان وڌيڪ ڳايل ڪو پکي آهي ته، اها يقينن ڪونج ئي آهي. واپس ورندڙ ڪونجن تي نه ته جهڙو تهڙو ڪارتوس ٿو اثر ڪري ۽ نه ئي ان کي انساني اک وسيلي سولائيءَ سان شڪار ڪري سگهجي ٿو. پر ايندي مهل ته اها چوٿين نمبر جي ڪارتوس سان به شڪار ٿيو وڃي. سڄو سال ماٺ ۾ ۽ زمين تي رهندڙ ڪارڙو تتر ڪنهن وڻ جي ٿُڙ تي چڙهي مستيءَ وچان ٻولي، آنا ٻچا ڪري ته اها چيٽ ڦٽڻ جي نشاني سان گڏ ڪونجن جي ڏکڻ کان واپس، پنهنجي وطن اتر وڃڻ جو وقت به هوندو آهي. سياري جي اچڻ سان ئي ڪونجن جي اچڻ ۽ بهار جي شروع ۾ وڃي وري جلد واپس ورڻ ڪري، خفتين جي بقول ته هي رڳو واپس اچڻ لاءِ ئي، واپس ورندي آهي. جڏهن ڪونج چولستان ۾ راجنپور ڀرسان سخي پير واري پاسي، رحيم يار خان ۽ ڪوٽ سبزل کان، سنڌ پنجاب جي سرحد تي، گهوٽڪي واري پاسي کان سنڌ ۾ داخل ٿيندي آهي ته سفر جي سختين ۽ بکن سبب صفا ڪمزور هوندي آهي ۽ ان جو گوشت کائڻ ۾ به مزو نه ڪندو آهي. اڳوڻن وقتن ۾ ته شڪارين جو ان وقت کيس ڌڪ هڻڻ تي به ارواهه نه ڪندو هو، اها بک ته هاڻ اچي ڪاهي پئي آهي. واپس ورڻ وقت ڪونج جو وزن ڪافي وڌي ويندو آهي. ۱۵ کان ۲۵ مارچ تائين، جڏهن هي گهوٽڪي جي پوٺن ۾ (جيڪي ڪونجن جو جنڪشن سڏبا آهن) واپس ورڻ لاءِ گڏ ٿيندي ۽ اتان اڏامندي آهي ته شڪاري بغير ڪنهن جهل پل جي هن کي شڪار ڪندا آهن، ان وقت هن تي جهڙو تهڙو ڪارتوس اثر ئي نه ڪندو آهي. نوڙيو يا ٻٽيهون وڃي ڌڪيندو اٿس. گهڻو مٿي اڏامڻ سبب هن جو نشانو وٺڻ مشڪل هجڻ ڪري، ٽيلي اسڪوپ واري رائيفل ذريعي نشانو وٺبو آهي. هن جو شڪار ان ڪري به مشڪل آهي جو ٻين ڪونجن جي سمهڻ تي هڪ ڪونج پهرو پئي ڏيندي آهي ۽ خطرو محسوس ڪندي ئي هڪ مخصوص آواز ذريعي ٻين کي آگاهه ڪرڻ سبب سڀئي پکي هڪدم اڏامي ويندا آهن. اهڙي وقت ۾ جي هوندو آهي ميداني علائقو ۽ خفتي هوندا آهن تيز رفتار جيپ يا موٽر سائيڪل تي ته پوءِ هو ڌڪ هڻڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندا آهن. ڪونج کي به پڪڙڻ ڏاڍو ڏکيو هوندو آهي. ويجهو وڃڻ تي هي چڪ به هڻندي آهي ته وڙهندي به آهي. قطار ڪري اڏامندڙ ڪونج گهڻو ڪري ڏينهن جو سج اڀرڻ کانپوءِ سفر ڪندي آهي پر هي چانڊوڪي راتين ۾ به سفر ڪندي آهي. هن جي هجڻ جي چغلي هن جو آواز هڻندو آهي. هي ڪَر ڪَر وارو آواز ڪندي اڏامندي آهي، جنهن کي ڪُرڪڻ سڏبو آهي، جيڪو ٻه ٽي ڪلو ميٽر تائين به ٻڌبو آهي. جنهن سان شڪاري هن جي موجودگي کان باخبر ٿي، هن جو پيڇو ڪري، ويهڻ يا ويهي اڏامڻ وقت، هن جو شڪار ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندا آهن. ڇو جو هي اڏامڻ مهل ڳجهه وانگر آهستي آهستي اڏامندي، آسمان تي چڙهندي آهي، مٿي چڙهي وڃڻ بعد سندس رفتار وڌي وڃڻ ڪري نشانو وٺڻ مشڪل هوندو آهي. محبوب جي سونهن ۽ سندرتا سان ڀيٽجندڙ ڪونج جا هتي ٻه قسم ايندا آهن، هڪ مٿي تي ڪارن وارن جي موڙ واري ۽ ٻي موڙ کان بغير، جنهن کي مقامي خفتي گوڙي ڪونج سڏين ٿا. تعداد جي لحاظ کان گوڙي ڪونج به ائين وڌيڪ آهي، جيئن بدصورتي، سونهن جي مقابلي ۾ گهڻي آهي. گوڙي ڪونج جو وزن کنڀن سميت اڍائي ٽي ڪلو تائين، جڏهن ته عام ڪونج جو وزن ڪلو تائين هجي ٿو. نوجوان خفتي انيس لغاري جي بقول ته هن ڪونج جي ٻنهي پرن جي وچ ۾ فاصلو ۵۳ انچ ۽ پيرن کان وٺي سِسي تائين ۴۳ انچ هوندو آهي.

آڙي - نواز ڪنڀر

آڙي

گهڻو شڪار ٿيندڙ پرديسي پکي

نواز ڪنڀر

 چريائپ جي حد تائين پکين ۾ سڀ کان سادو، ڀورَڙو، انساني ارڏاين کان بي خبر پر ڌَڪ کائڻ ۽ ڦَٽجڻ بعد شڪار ۾ سڀ کان مشڪل، پرديسي پکين ۾ سڀ کان وڌيڪ تعداد ۾ پر سڀ کان آخر ۾ ايندڙ، سڀ کان وڌيڪ شڪار ٿيندڙ ۽ ڀٽائي سرڪار پاران ڳائجي وڃڻ جو شرف حاصل ڪندڙ پکي، ڪو ٻيو نه پر آڙي ئي آهي. جنهن کي خفتي ٻولاهي به سڏين ٿا ۽ چون ٿا ته آڙيءَ جو اوائلي نالو ٻولاهي آهي، آڙي، اڄوڪي دور جو نالو آهي.