Sunday, March 27, 2011

هيروز جي لسٽ - نواز ڪنڀر


هيروز جي لسٽ
جهنگلي جيوت کاتي پاران جوڙيل هيروز جي لسٽ ۽ نظر انداز ٿيل شهيد ڀُٽو
نواز ڪنڀر
پاڪستان ۾ جھنگلي جيوت جي حوالي سان ڪم ڪندڙ ٻن ٻين الاقوامي ادارنIUCN  ۽ WWF تازو سنڌ وائلڊ ڊپارٽمينٽ کان سنڌ ۾ وائلڊ لائيف جي تحفظ جي حوالي سان هيروز جي حيثيت رکندڙن جي لسٽ گھري آهي. افسوس ۽ کل جهڙي ڳالهه اها آهي ته اسان جي هن تمام اهم کاتي ۾ ويٺل تمام معزز نالن، جن کي هيروز ڪري پيش ڪيو آهي، اهي رڳو ٻه ڄڻا هن ئي کاتي ۾، مٺي ۽ بدين  ضلعن ۾ اسسٽنٽ ڪنزرويٽر ۽ گيم انسپيڪٽر آهن، اسان کي انهن جي نالن تي ڪوبه اعتراض ناهي. جيڪڏهن انهن ٻنهي معزز صاحبان جو جھنگلي جيوت جي  بچاءَ لاءِ ايترو ڪم ڪيل هجي جو انهن کي هيروز جو درجو ڏنو وڃي يا ڏياريو وڃي ته  سٺي ڳالهه آهي پر گھٽ ۾ گھٽ انهن جي ڪارنامن کان آگاهه ضرور ڪيو وڃي.

Saturday, March 26, 2011

رتنبو - نواز ڪنڀر


رتنبو
”نواب“ ۽ ”انگريز“ سڏجندڙ پکي 
نواز ڪنڀر
ڪنهن به خفتي شڪاري کان پڇبو؛ “پکين ۾ نواب پکي ڪهڙو؟” سؤ سيڪڙو جواب ملندو؛ “رتنبو”. جيڪڏھن پڇجي؛ “ڪهڙو پکي شڪار ڪرڻ جي سڀ کان وڌيڪ خواهش آهي؟” ته به جواب ملندو؛ “رتنبو”. جيڪڏھن پڇبو؛ “هڪڙي پاسي پنجاهه ٻيا پکي مارجن ۽ ٻئي پاسي هڪڙو رتنبو ڌڪجي، ته خوشي ڪنهن جي ٿيندي؟” ته به جواب ايندو؛ “رتنبو”.
اهو رتنبو  هاڻ شڪارين کي رلندي به ڳوليو نٿو لڀي. شڪاري ٻڌائين ٿا؛ “وڏي پاڻي وارين ڍنڍن ۾ رهندڙ هي پکي، ناري وارين ڍنڍن ۾ اسي واري ڏهاڪي تائين سياري ۾ هزارن ۾ ايندو هو. هاڻ پنج ڏهه سالن کان، گهٽ ۾ گهٽ ناري واريون ڍنڍون، جن ۾ سانگهراڙيو، راڙ، ڏوگريون، بقار، پنيهل، ڊڀري، نوگهڻو خاص طور تي رتنبي جي رهائش ۽ آرام گاهه لاءِ مشهور هيون. اهي سڄو سيارو هن جون پَر ۾ پڇائون ڪنديون آهن. هن سان گڏ رهندڙ ۽ کائيندڙ پکي آڙي ۽ ٿرهاندو جڏهن هتي اچي لهندا آهن ۽ انهن سان رتنبو ناهي هوندو ته ڍنڍون اداس ٿي وينديون آهن.”

بدرهه بد بلا - نواز ڪنڀر


بدرهه بد بلا.. 
وت سانوڻ هووي ها
بڊو، جنهن لاءِ ڪو به تاڙو نٿو تنواري!
نواز ڪنڀر
برسات جي حوالي سان ته سانوڻ ئي مشهور آهي. پر لوڪ ڏاهپ جي ماهرن وٽ  بڊي جي به گهٽ اهميت ڪونهي. پاڻ ۾ ڀائر سمجهيا ويندڙ، سانوڻ ۽ بڊي ۾ اها پڪ هوندي آهي ته جي سانوڻ نه وٺو ته بڊو ضرور وسندو. جي سانوڻ سٺو وٺو ته پوءِ بڊي تي ميار ناهي. عجب جهڙي ڳالهه آهي ته سانوڻ لاءِ مقامي طور تي ته سال  اَڳ کان وَٺِي، وُٺي تائين جون ڪيتريون ئي نشانيون ۽ نکٽ هجن ٿا، جڏهن ته بڊي جي برسات جي باري ۾ ڪو اڳڪٿي ڪندڙ  نکٽ ڳوليو نٿو لڀي. عجب جهڙي ڳالهه اها به آهي ته سانوڻ لاءِ ته تاڙو تنواري ٿو پر بڊي جي برسات لاءِ ڪوبه تاڙو نٿو تنواري. رڳو ڪٿي ڪٿي ڪا ڪوئل ڪوڪي ٿي ۽ بس! تاڙو جهڙوڪر تنواريندو ئي سانوڻ لاءِ آهي.  بڊي ۾ ان جو ڪجهه نه وڃي. بڊي جي برسات جي اهميت  پنهنجي جاءِ تي آهي  پر برسات وسڻ  باوجود،  ظالم گرمي جو ڏرت ڏيهه تان نه لهندو آهي، نه ئي ان جي لهڻ جي ڪائي اميد هوندي آهي. ڇو جو بڊو هوندو آهي. بڊي جي انهن بيواجبين ئي اصل ۾ بڊي کي اهم هوندي به بيڪار بنائي  جڳ ۾ خوار و خراب ڪرڻ ۾ ڪابه ڪسر نه ڇڏي آهي، پر ان جي گرمي جي ڪري اڄ به گوگڙا ٽڙن ٿا ۽ ساريون پچن ٿيون. ان ڪري ان جي تِک ۽ گرمي زميندارن ۽ هارين جي ته اکين تي، پر عام خلق بيزار هوندي آهي. ان ڪري ئي ڪنهن سرائيڪي ۾ چيو آهي ته، “بدرهه بد بلا، وت سانوڻ هووي ها.”

ڪنبير سيال جو کوهه - نواز ڪنڀر


ڪنبير سيال جو کوهه
اڳوڻو ڪنبير سيال جو کوهه ۽ موجوده صوفيءَ جو ٿَلهو
نواز ڪنڀر
سياحت جي عالمي ڏينهن جي موقعي تي نظر انداز ڪيل ۽ وساريل ماڳ مڪان کي ميڊيا ذريعي مشهور ڪرڻ واري سلسلي ۾، ضلعي جي هڪ گمنام تاريخي ماڳ تي وڃڻ جو پروگرام جوڙيوسين. سارين جي سم توڙي بڊي جي برسات واري پاڻيءَ سان ڀريل رستن تان ٿيندا ۽ واٽرن جي ڪنارن جو دڳ وٺڻ سبب انهن ۾ ٿڙندا ۽ ٿاٻڙندا وڃي سانگهڙ کان سترهن ارڙهن ڪلوميٽر اوڀر طرف، ڳوٺ ڌڻي پرتو راڄپر ڀرسان صوفيءَ جي ٿَلهي تي پهتاسين. جيڪو اڄ  به عام بيوس ماڻهن جي آس پڄائڻ ۽ ڪجهه سهن، تترن، ڳيرن ۽ ٻين پکين جي بچاءُ ۽ لِڪ جو ذريعو آهي. تاريخ جا ورق ورائبا ۽ جهونن سان ڪچهري ڪبي ته ڳالهه وڃي جهوڪ شريف تي دنگ ڪندي.

”مشڪريءَ“ جو فن - نواز ڪنڀر


 ”مشڪريءَ“ جو فن
جيڪو سنڌ اندر زوال پذير ٿي رھيو آھي
نواز ڪنڀر
دنيا وانگر سنڌ ۾ به ڀوڳن ۽ چرچن جي پنهنجي تاريخ ۽ ڪلچر رهيو آهي. مصيبت جي ماريل، ٿڪل ٽٽل ماڻهن جي ذهنن لاءِ کل ڀوڳ وڏي اهميت ۽ معنيٰ رکي ٿي. کل ڀوڳ به مهل ۽ موقعي تي ٺھندي آھي. جيئن چوندا آهن ته؛ “ڪنهن جو کلڻ به خواري ته ڪنهن جو روئڻ به راحت.”

برساتي اهڃاڻ - نواز ڪنڀر


برساتي اهڃاڻ
برسات جي حوالي سان کنوڻ، گوڙ ۽ انڊلٺ جا اهڃاڻ
نواز ڪنڀر
قدرت انساني بهتري ۽ ڀلائي لاءِ ڪيترين ئي شين ۾ برسات جي اچڻ يا نه اچڻ، وسڻ يا نه وسڻ، گهٽ يا وڌ وسڻ، فائدي يا نقصان واري هجڻ جي حوالي سان ڪيترا ئي اشارا ۽ اهڃاڻ مختلف طريقن سان اماڻيندي رهندي آهي. قدرت تي اکيون بند ڪري اعتبار ڪرڻ وارا انهن نشانين ۾ پڪو ۽ پختو ويساهه رکندا آهن ۽ فائدي ۾ ئي رهندا آهن. پر پنهنجيءَ تي هلڻ وارا يا ريڊيو ڪن تي لڳائي ۽ ٽي ويءَ ۾ اکيون وجهي يا اخبار ۾ خبرون پڙهي، موسميات کاتي جي ٻڌايل ڳالهين تي اعتبار ڪرڻ وارا جهڙوڪر فطرت کان منهن موڙي ڇڏيندا آهن ۽ پوءِ اڪثر حالتن ۾ مٿي تي هٿ ڏيو ويٺا هوندا آهن. سريلنڪا جو سونامي هجي، بالاڪوٽ ۾ زلزلي جون تباهيون هجن،  بدين ۽ ٺٽي ۾ سمنڊ جون سينه زوريون هجن. اهي سڀ شيون ازل کان ٿينديون رهيون آهن. انهن جي واقعي ٿيڻ کان اڳ قدرت مختلف طريقن سان انسان کي خبردار به ڪندي رهندي آهي. جيستائين انسان قدرت تي ڀروسو ڪيو ۽ ان جي ڏسيل نشانين مان خطري جي بوءِ محسوس ڪئي ته هو گهڻو ڪري پاڻ بچائيندو رهيو. جڏهن هن ائين نه ڪيو ته نتيجو سڀني جي سامهون آهي. طوفان هجن، برساتون هجن، زلزلا هجن يا ٻي ڪا به ماحولياتي تبديلي هجي ان جا آثار ڪيترو ئي عرصو اڳ ۾ ظاهر ٿيندا رهندا آهن پر ڪو پڙهڻ وارو ۽ انهن کي محسوس ڪرڻ وارو هجي ۽ ڪا ڏسڻ واري اک هجي. برسات جي حوالي سان ڪيترن ئي ڳالهين ۾ قدرت اشارا ۽ اهڃاڻ مقرر ڪيا آهن. جن ۾ ڪجهه جو ذڪر اڳ مضمون ۾ ڪري چڪا آهيون، ڪجهه جو پوءِ ڪبو ۽ ڪن جو ذڪر اڄ ڪريون ٿا:

سهراب فقير - نواز ڪنڀر


سهراب فقير
سڏڪيا سڀئي ساز، رنو راڳ رڙيون ڪري

نواز ڪنڀر
سهراب فقير جيتري شهرت، عزت ۽ احترام حاصل ڪرڻ جي خواهش يقيناً هر ڳائڻ واري جي دل ۾ هوندي. جڏھن ته نه هر ڳائڻو سهراب فقير ٿي سگهي ٿو ۽ نه ئي وري سندس جيتري مقبوليت ماڻي سگهي ٿو.
سهراب فقير، مڱڻهارن جي سومرا پاڙي سان تعلق رکندڙ هو. هي فقير مختلف ذاتين جا فقير هئڻ ڪري، انهن ذاتين جي نالي پٺيان سڏبا آهن. هيءُ جيئن ته ڀَين جا فقير هئا[1]، ان ڪري سندن ذات پٺيان، ڀائيڪا به سڏبا آهن. سندن وڏا جيلسمير جي علائقي “کاڏاڙ” جا رهاڪو هئا. سندس والد حمل فقير، بنيادي طور تي سارنگي نواز هو. پر صوفياڻا ڪلام به ڳائيندو هو.

مقامي ماسترياڻين جي کوٽ - نواز ڪنڀر


مقامي ماسترياڻين جي کوٽ
اصل مسئلو آهي ئي اھو


نواز ڪنڀر
ملڪ ۾ تعليمي ترقيءَ، تعليم جي شرح وڌائڻ، ٻارن جي داخلا وڌائڻ، ڊراپ آئوٽ تناسب گهٽائڻ وغيره لاءِ ڪيتريون ئي اسڪيمون ۽ پروجيڪٽ شروع ٿي ۽ ختم ٿي چڪا آهن. ڪجهه اسڪيمون هلن پيون. منجهن تعليمِ بالغان کان وٺي اقراء ۽ اقراء کان وٺي نئين روشني اسڪول ۽ اهڙيون ڪيتريون ئي ٻيون اسڪيمون ۽ پروجيڪٽ شامل آهن.

بهار - نواز ڪنڀر


بهار 
جنھن ڄڻ اچڻ کان بس ڪئي!
نواز ڪنڀر
هن سال بهار ۾ پوندڙ گرمي ثابت ڪيو آهي ته موسمون مٽجن نه پيون، بلڪ مٽجي چڪيون آهن. لاهور هجي يا نوابشاهه، بهار ۾ گرمي جا ريڪارڊ ٽٽي چڪا آهن، جنهن کي ڏسي ميداني، مهراڻي، ٿر، ڪوهستان توڙي ڍنڍن جي آسپاس رهندڙ جهونن جي متفقه راءِ اها آهي ته، بسنت/چيٽ/بهار ۾ ايتري گرمي اڳ ڪڏهن نه ڏٺي سين. گرمي جو سبب جتي موسمن ۾ عالمي سطح تي ٿيندڙ تبديليون آهن، پاڻي جي کوٽ آهي، سمنڊ جو چڙهڻ آهي، ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ جو وڌڻ آهي، اتي اسان واري پاسي ڏينهون ڏينهن ٻيلن جو ختم ٿيڻ ۽ وڻن جو وڍجڻ به هڪ اهم سبب آهي. بهار جيڪا سياري ۾ سٽجڻ کان پوءِ گلن ٻوٽن، پکي پکڻ، جيت جڻن، وڻن ٽڻن جي ڦُٽڻ، گونچ ڪڍڻ، پراڻا پن ڇاڻي، نوان ڪڍڻ جي رُت هئي، جيڪا سياري ۽ اونهاري جي وچ ۾ ساهي پٽڻ جي موسم هئي سا هاڻي بدلجي گرمي رت ۾ تبديل ٿي وئي آهي، يا پوءِ رڳو باهه لڳڻ واري مند رهجي وئي آهي.

برسات جا ساھوارا اهڃاڻ - نواز ڪنڀر


برسات جا ساھوارا اهڃاڻ 
برسات جي حوالي سان پکين، جانورن، جيتن ۽ نانگ بلائن جا اهڃاڻ
نواز ڪنڀر
نيچرل ڪميونيڪيشن جي حوالي سان تاڙي واري مضمون کان پوءِ جن مهربانن ۽ دوستن فونن، خطن، نياپن، روبرو يا اي ميل ذريعي جنهن دلچسپي جو مظاهرو ڪيو، مشورا ۽ معلومات ڏني، انهن سڀني جا ٿورا ۽ احسان. پڙهندڙن جي نيچرل ڪميونيڪيشن جي انهيءَ مضمون ۾ دلچسپيءَ کي ڏسندي برسات جي حوالي سان ڪجهه ٻيا قدرتي اهڃاڻ عرض رکجن ٿا. قدرتي ڪميونيڪيشن جي حوالي سان هڪ عرض ڪندو هلان ته پنهنجي جڳهه تي هي سبجيڪٽ سالن ۽ صدين کان موجود آهي پر ان کي اڄ ڏينهن تائين شايد ڪٿي به ۽ پڪ سان سنڌ ۾ ڪنهن به يونيورسٽي جي ماس ڪميونيڪيشن ڊپارٽمينٽ ۾ مضمون طور ڪڏهن به زيرِ بحث نه آندو ويو آهي. نيچرل ڪميونيڪيشن Natural Communication ۽ روايتي ڪميونيڪيشن Traditional Communication لوڪ ڏاهپ واري سبجيڪٽ جا ٻه اهم مضمون آهن. ان تي بحث ڪنهن ٻئي ڀيري، پر اچو ته پاڻ ڏسون ته برسات جي حوالي سان قدرت پکين، جانورن، نانگ بلائن، جيتن ۽ ٻين ساهوارن ۾ ڪهڙا ڪهڙا ۽ ڪهڙي نموني نياپا اماڻي ٿي. اڄ جو پنهنجي علم ۽ عقل جي غرور ۾ غرق ٿيل انسان جي ان ڏانهن ڌيان نٿو ڌري ته ان ۾ قدرت جو ڪهڙو قصور! پاڻ عبدالقادر جوڻيجي جي پيرن تي هٿ رکي ڳالهه کي اڳتي ٿا وڌايون.

ذاتي رکون - نواز ڪنڀر


ذاتي رکون 
پکين ۽ جانورن جون پناهه گاهون ٿي سگهن ٿيون



نواز ڪنڀر
سنڌ ۾ جهنگلي جيوت جيتري مختلف خطرن ۾ گهيريل آهي، اهو ڪنهن کان به ڳجهو ڪونهي. حڪومت ڀلي ڪيتريون ئي دعوائون ڪري پر عملي طرح ڪجهه به نه ٿي رهيو آهي. اين جي اوز به نالي ماتر، پاڻ ڳڻائڻ ۽ وڻائڻ خاطر ڀلي ڪيتريون ئي سٺيون “پريزنٽيشن” ڇو نه پيش ڪن پر اهي به ڪجهه نٿيون ڪن. جهنگلي جيوت جي بچاءَ لاءِ جيڪڏهن ڪجهه ٿي رهيو آهي ته اهو پرائيويٽ طور، ذاتي رکن ۾ ئي ٿي رهيو آهي. پيرن، ميرن، زميندارن ۽ ٻين وڏن ماڻهن جون، پنهنجي پنهنجي خيال ۽ حساب سان رکيل ذاتي رکون ئي پکين ۽ جانورن جي بچاءَ جو وڏو ذريعو وڃي بچيون آهن. جيتوڻيڪ پکين ۽ جانورن جو وڌ کان وڌ شڪار به عام ماڻهو توڙي وڏا ماڻهو ئي ڪن ٿا. اهو الڳ بحث آهي ته وڌيڪ شڪار وڏا ماڻهو ٿا ڪن يا عام ماڻهو. هڪڙي ڳالهه واضح آهي ته مشڪل سان ئي ڪنهن عام ماڻهوءَ، پکين جي بچاءَ لاءِ ڪجهه ڪيو هوندو. ان جاءِ تي انهن عام ماڻهن ئي، جهنگلي جيوت کي نقصان وڏن ماڻهن کان گهڻو وڌيڪ پهچايو آهي. جڏهن ته وڏن ماڻهن جون ڪيتريون ئي رکون، اڄ به جهنگلي جيوت جون پناهه گاهون آهن. جهڙوڪر هاڻي اهو طئي آهي ته جي جهنگلي جيوت کي بچائي سگهجي ٿو ته انهن پرائيويٽ رکن ۾ ئي بچائي سگهجي ٿو. اهڙين پناهه گاهن ۾ پير صاحب پاڳاري جون، ناري پاسي واريون رکون ۽ مهاڙيون، تحفظ ۽ بچاءَ جي لحاظ کان، مڙني کان وڌيڪ ۽ مثالي حيثيت جون حامل آهن.

ڀٽائيءَ جي نشانين کي صدين کان سانڍي رکندڙ ڳوٺاڻا - نواز ڪنڀر


ڀٽائيءَ جي نشانين کي صدين کان سانڍي رکندڙ ڳوٺاڻا
نواز ڪنڀر
ڀٽائي سرڪار جا جتي جتي به تڪيا آهن، انهن ۾ تعلقي ٽنڊي آدم جي يوسي ماڻڪ ٿهيم، ديهه وداداڻي، تپو ڀٽ ڏنو ۾ ڳوٺ غلام علي نظاماڻي وارا يقيناً خوش نصيب مريد چئبا جو وٽن ڀٽائي سرڪار جي ڪرڙ کان علاه جُتي ۽ ٽوپي پڻ موجود آهن، جيڪي هو پيڙهين کان ساهه ۾ سانڍيو اچن. لانڍي-ٽنڊو آدم روڊ تي لانڍي کان چار پنج ڪلوميٽرن تي ۽ روڊ کان ميل کن الهندي گهاٽن کٻڙن ۾ گهيريل هن ڳوٺ ۾ ڀٽائي جو ڪرڙ به هو، جنهن هيٺ ڀٽائي ايندي ويندي ويهندو هو، جنهن جي ڪري ڳوٺ غلام علي نظاماڻي وارا نظاماڻي، مشهور ئي “ڪرڙائي نظاماڻي” طور ٿيا.

ڳيرو - نواز ڪنڀر


ڳيرو
برسات ۽ مهمان اچڻ جو اهڃاڻ
نواز ڪنڀر
اهي پکي، جن کي ڪيترن ئي خطرن اچي ورايو آهي، سندن ساهه کڻڻ جي گهٽين کي گُهٽي، سوڙهو بڻايو آهي، انهن ۾ ڳيرو به هڪ آهي. ڳيرو، جيڪو اڳ ۾ جتي ڪٿي عام هوندو هو ۽ چوڌاري سندس گهوگھٽ پيا ٻڌبا هئا، تنھنکي هاڻي ڏٺي ڏينهن  ٿيون وڃن ۽ گهوگهٽ ٻڌڻ لاءِ ڪن سِڪيو وڃن. خبر ناهي جلال چانڊيو ڪهڙي پاسي نڪري ويو هو جو پئي ڳاتائين؛ “جت يار منهنجي جا هئا ديرا، ات گهوگهٽ ڪن پيا ڳيرا.” هاڻ ته هتي نه يار رهيا آهن ۽ نه ئي انهن جي ديرن تان گهوگهٽ جا آواز ٿا اچن. سڃ ئي سڃ آهي؛ “تنهنجون يادون ۽ هي اڪيلائي” واري ڪار  وڃي بچي آهي.

وقت جا ماپا - نواز ڪنڀر


وقت جا ماپا
لوڪ ڏاهپ جي ماهرن وٽ 
نواز ڪنڀر
وقت جنهن کي بادشاهه چيو ٿو وڃي، تنهن کي نه ڪير روڪي سگهيو آهي، نه ئي هو ڪنهن لاءِ رڪجي ٿو. گهڙيءَ جي ٽڪ ٽڪ ۽ وڌندڙ پاڇي سان گڏ، وقت به مسلسل اڳتي وڌندو ٿو رهي. وقت جيڪڏھن مهربان ٿو ٿئي ته ٻيڙا پار ڪريو ڇڏي ۽ جڏهن منهن موڙي نامهربان ٿو ٿئي ته ڪناري تي ٻوڙيو ڇڏي. وقت، جنهن جو ڪافي ماڻهن کي انتظار هوندو آهي، سو ڪڏھن پاڻ ڪافي ماڻهن جي انتظار ۾ ھوندو آهي. وقت کي ڏسڻ ۽ جاچڻ جا هر ماڻهوءَ وٽ پنهنجا ماپا هوندا آهن. جيئن؛ هر ڪم جو وقت مقرر آهي، تئين وري ڪن ڪمن ڪرڻ جا وقت مقرر آهن. پنهنجي پنهنجي نموني هر ڪنهن وٽ وقت جو ماپو پنهنجو هجي ٿو. انهيءَ حساب سان، لوڪ ڏاهپ جي سائنس جا  ماهر وري  پنهنجي نظر سان وقت کي ڏسن ٿا. گذريل 21 جون تي سال جو سڀ کان وڏو ڏينهن ۽ ننڍي رات ٿي گذريا.

مائي اوڍياڻي شڪارڻ - نواز ڪنڀر


مائي اوڍياڻي شڪارڻ
ڀٽائي رحه کي متاثر ڪندڙ ڪردار
نواز ڪنڀر
سينه به سينه هلندڙ روايتن مطابق؛ مائي اوڍياڻي شڪارڻ کان شاهه عبداللطيف ڀٽائي متاثر ٿيو هو. اها ٻي ڳالھ آھي ته اھا مائي اڃا تائين ڪنهن تاريخدان جي تحقيق جو مرڪز بڻجي نه سگهي آهي. سانگهڙ شهر کان ڇهه ست ڪلوميٽر پري، گهاٽن کٻڙن ۾، پراڻن ڪنڊن جي وچ ۾، رنگ برنگي پڙن سان ڍڪيل هڪ قبر ٺهيل آهي. اها ئي مائي اوڍياڻي جي اڪيلي قبر يا تڪيو آهي، جنهن تي اڄ مرد ۽ عورتونم باسون باسين ٿا.

ڀٽائيءَ جو هڪ تاريخي - نواز ڪنڀر


ڀٽائيءَ جو هڪ تاريخي تڪيو 
ان جي اهميت
نواز ڪنڀر
سنڌ جي اها ڪهڙي ڪنڊ، ڀٽ ۽ دڙو، واهڻ ۽ وستي، ترائي ۽ تلي، جبل ۽ ريگستان آهي، جتي ڀٽائي سرڪار نه پهتا هجن! ڀٽائي جي اهڙن ماڳ مڪانن مان هڪ تڪيو تعلقي سانگهڙ ۾ بهرم بري سرڪار جي درگاهه ڀرسان واگهين واري ڀٽ تي به آهي. ڀٽائي سرڪار جون ڪيترن ئي جڳهين تي تڪين کان علاوه دونهيون به مشهور آهن. جيئن لاهوت لا مڪان ڏي ڀٽائي صاحب جي دونهين يا جيائي ديهه واري دونهين وغيره. تڪين ۽ دونهين کان علاوه مختلف جڳهين تي ڀٽائي جا وڻ به مشهور آهن، پر انهن ۾ وڌيڪ اهم يا تاريخي حيثيت اهي هنڌ رکن ٿا، جن جو ڀٽائي پنهنجي شاعري ۾ ذڪر ڪيو آهي يا جتي ڪي بيت چيا آهن. جيڪڏهن ڀٽائي جي شاعري کي انهن تڪين ۽ دونهين جي پسمنظر ۾ پڙهجي ته ڳالهه سولي نموني واضح ٿي، سمجهه ۾ اچي سگهي ٿي.  

سنڌي ساز - نواز ڪنڀر

سنڌي ساز
وس وارن کان وسري وجود وڃائيندڙ 
نواز ڪنڀر
جيئن سنڌ با اثر حلقن هٿان نظر انداز ٿيندي رهي آهي، تيئن وري سنڌ جي با اثر حلقن هٿان، ٻيون ڪيتريون ئي شيون ۽ ماڻهو به نظر انداز ٿي رهيا آهن. سنڌ سان ٿيندڙ ناانصافين تي هاءِ گهوڙا ڪرڻ وارا، انهيءَ ڏانھن ڌيان ئي نه ڏيندا آهن ته پاڻ ڪيترن کي نظر انداز ڪري، سندن حق ماري رهيا آهن ۽ کين موقعا نه ڏئي، ترقيءَ جي شاهراهه تي  ڪيترو پوئتي ڌڪي رهيا آهن.
اهڙين ڪيترين ئي نظر انداز ٿيل شين ۽ شخصيتن ۾، سنڌ جا اوائلي ساز ۽ کين وڄائڻ وارا سازندا به شامل آهن. جن کي نه ته ڪنهن اسٽيج تي ٿو گهرايو وڃي، نه ئي کين ريڊيو، ٽي وي ۽  اخبارن ۾ مناسب جاءِ ۽ اهميت ملي ٿي. جنهنڪري اهي ساز ۽ کين وڄائڻ وارا سازندا آهستي آهستي، هڪ هڪ ٿي، نالو نشان مٽائي، تاريخ جي ورقن ۾ گم ٿي عجائب گهرن جي زينت بڻجي رهيا آهن. اهڙن سازن تي نظر وجهنداسين ته اهي ساز، بظاهر ته ڪالهه ڪالهوڻي ڳالهه نظر ايندا پر جي سندن وڄائيندڙن کي ڳولينداسين ته اهي ڏاڍا ڏکيا ۽ آڱرين تي ڳڻڻ جيترا به مشڪل سان ملندا.  گم ٿيندڙ ۽ وجود وڃائيندڙ انهن سازن ۾، هيٺيان ساز قابل ذڪر آهن:

ڍڳو - نواز ڪنڀر


ڍڳو
لوڪ ڏاهپ جون نشانيون ۽ پنهنجي اهميت وڃائي ويٺل هڪ ڀلوڙ جانور
نواز ڪنڀر
قدرت، موسمن جي مٽجڻ جي حوالي سان ڪيتريون ئي نشانيون ۽ اهڃاڻ رکي، انسان جي وک وک تي رهنمائي ڪئي آهي. اهڙيون ڪيتريون ئي نشانيون آسمان، زمين، چنڊ، تارن، پکي پکڻ کان ويندي جانورن تائين موجود آهن. رڳو ڏسڻ واري اک هجي. اهڙين نشانين وارن جانورن ۾، ڍڳو به هڪ آهي. افسوس جو ڍڳي تي ان حوالي سان نظر مڙئي گهٽ ٿي پوي. ڍڳو يا ڏاند جنهن لاءِ چيو ويندو هو ته؛ “دنيا  ڏاند جي سڱ تي بيٺل آهي. جڏهن سڱ لوڏي ٿو ته زلزلا اچن ٿا.” اڄوڪي دور ۾ خود انهيءَ ڏاند جو وجود خطري ۾ آهي. سندس اڳوڻا ڪم نه هجڻ سبب، سندس اها اهميت نه رهي آهي. جنهنڪري سندس نسل-ڪشي ٿي رهي آهي.

نم - نواز ڪنڀر


نم 
لوڪ ڏاهپ جي آرسيءَ ۾

نواز ڪنڀر
سنڌ ۾ چوڻي عام آهي؛ “نم جون ڇانئون، مائرن جون دعائون”. نم، تازو سرڪار جي نوٽيفڪيشن مطابق سنڌ جو قومي يا سرڪاري وڻ قرار ڏنو ويو آهي. نم دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ ملي ٿو. ان جي اصل وطن لاءِ جي نيٽ سان رابطو ڪبو ته ملڪن جي لسٽ ۾ پاڪستان، انڊيا، بنگلاديش، سريلنڪا، ملائيشيا ۽ اولهه آفريقا جهڙا ملڪ ملندا. ان لحاظ سان نم کي سنڌ جو سنٿالن ۽ دراوڙ لوڪن وانگر اصلوڪو مقامي وڻ چئي سگهجي ٿو. هي وڻ گهڻو ڪري خشڪي وارن علائقن ۾ ٿئي ٿو، ان لحاظ سان سنڌ جي ڏاکڻي ٿر واري علائقي ۾ وڌيڪ ملي ٿو. ملي ته هي جابلو علائقن ۾ به ٿو پر اهي جبل ڪچا ۽ ڀرندڙ جبل هجن ٿا ان کان علاوه هي ميداني علائقن ۾ به ٿئي ٿو. پر هاڻ وڌندڙ سم هن کي سنڌ جي ميداني علائقن تائين محدود ڪري ڇڏيو آهي. سنڌ جي قومي قرار ڏنل نم جي خاصيتن کي لوڪ ڏاهپ جي عينڪ پائي ڳولبو ته اهي گهڻي ڀاڱي مقامي علاج ۽ حڪمت جي حوالي سان ئي ملنديون. ان کان علاوه هي ڇانو، موسمن جي مٽجڻ، پکين پاران آنا ٻچا ڪرڻ، فصل پوکڻ جي لوڪ ڏاهپ، خوشبو، ڏندڻ، ڪاٺي، مال جي چاري، ۽ پکين جي فروٽ طور ڪم ايندي به نظر ايندو.

اَڪ جو ٻوٽو - نواز ڪنڀر


اَڪ جو ٻوٽو 
ان جا اڻ ڳڻيا فائدا
نواز ڪنڀر
پرائمري جي هڪ ڪتاب ۾ موجود بيت جي ان سٽ “اڪ جي ڪاٺي، نم جا پاوا” جو ته الائي ڇا مطلب آهي، پر اڪ جو شمار ته ٻوٽن ۾ ڪبو آهي. اٺ نو فوٽن تائين قد ڪندڙ هن ٻوٽي جي ڪاٺي مان کوٽ ٽوٽ ۾ وڻن واري ڪاٺي جا  ڪم به وٺبا آهن. اڪ جي ڪاٺي زمين ۾ کاڄي وڃڻ سبب، ڇپر ۾ استعمال ڪبي آهي. سڀ کان وڌيڪ کاري ۽ ڪڙي هن ٻوٽي کي رڳو ٻڪري ئي کائي ٿي. اهو چوڻ غلط نه ٿيندو ته سڀ کان وڌيڪ چوڻيون ۽ پهاڪا به اڪ جي باري ۾ ئي ملن ٿا. مثال طور:

ڍور سڱوئڻ - نواز ڪنڀر


ڍور سڱوئڻ 
روايتي طريقا ۽ انجيڪشن جو خطرناڪ استعمال
نواز ڪنڀر 
جدت ۽ سهل پسنديءَ سبب اسان پنهنجي ماحول مان، سماج جون ڪيتريون ئي ڪارائتيون ريتون ۽ رسمون، رواج ۽ روايتي طورطريقا ترڪ ڪري ڇڏيا آهن. جن ۾ مال کي ميڙڻ يا ڏُهڻ وقت، سڱوئڻ جا روايتي طريقا به شامل آهن. ٿوريءَ تڪليف يا ڏکيائيءَ سبب تن کي ڇڏي، جيتريون مصيبتون ۽ خطرا خريد ڪيا آهن، تن جو اسان کي صحيح معنى ۾ اندازو ئي ڪونهي! انهن روايتي طريقن جي ڪري، ڪڏهن ٽائيم ڪجهه وڌيڪ خرچ ٿيندو هو ۽ ڪڏهن مال وقت تي ميڙي به ڪونه سگهبو هو پر هاڻ سُئي هڻي، چند لمحن ۾ ڍور کي سڱوئڻ/ ڳڙي پوڻ/ ڏُهڻ لاءِ تيار ڪرڻ سان تمام خطرناڪ بيماريون پيدا ٿي رهيون آهن. ٿورو وقت بچائي، بيماري خريد ڪرڻ ۽  زندگي داءَ تي لڳائڻ ڪٿي جي دانشمندي آهي؟!

تيل/ گيس ڪمپنين جا فرض - نواز ڪنڀر


تيل/ گيس ڪمپنين جا فرض
نواز ڪنڀر 
مختلف رپورٽن مطابق پاڪستان هن وقت جيڪڏهن ڪنهن شيءِ ۾ پاڻڀرو آهي ته اها گئس جي پيداوار آهي. تيل ۽ گئس جي مد ۾ پاڪستان ڪافي ناڻو ڪمائي رهيو آهي. هن وقت ملڪ ۾ 844 ملين بيرل خام تيل جا ذخيرا هٿ ڪيا ويا آهن، جن مان 335 ملين بيرل تيل جي پيداوار حاصل ٿي رهي آهي. هن وقت پاڪستان ڪافي ناڻو ڪمائي رهيو آهي. هن وقت پاڪستان ۾ مختلف تيل ۽ گئس جا 620 کوهه کوٽيا ويا آهن جن مان 52 ٽريلين ڪيوبڪ فوٽ گئس جا ذخيرا هٿ آيا آهن. ملندڙ تيل ۽ گئس مان ملڪي 70 سيڪڙو ضرورتون پوريون ٿين ٿيون.

انبن ۾ اسرار - نواز ڪنڀر


انبن ۾ اسرار
نواز ڪنڀر 
جڏهن انب مارڪيٽ ۾ ايندا آهن ته پڙين ۾ چوپائي مال جا اگهه ڪري پوندا آهن. ڀاڄين جو وڪرو گهٽجي ويندو آهي ته ٻئي ميوي جي طلب ۾ به ڪمي اچي ويندي آهي. انھيءَ مان انبن جي اهميت جو اندازو ڪري سگهجي ٿو. هيءَ هڪ اهڙي قدرتي نعمت آهي، جيڪا هڪ ئي وقت گوشت، ڀاڄين ۽ ميوي جي ڪمي پوري ڪري ٿي. شايد ٻئي ڪنهن ميوي ۾ ايتريون خوبيون، هڪ ئي وقت، گڏ هجڻ ممڪن نه هجن.

ٻوڏ ۽ سوڪ بعد مڪڙن جو مچايل ممڻ - نواز ڪنڀر


ٻوڏ ۽ سوڪ بعد مڪڙن جو مچايل ممڻ
نواز ڪنڀر 
گهوٽڪيءَ جي ٿر واري علائقي ۾، مڪڙن جي پهچڻ بعد، مختلف هنڌن تان اسپري وارا جهاز توڙي اسپري ٽيمون گهرايون ويون آهن، جن جي مدد سان مڪڙن  کي ائين ناس ڪبو، جيئن هو وڻ ٽڻ ۽ فصل کائي ناس ڪن ٿا. کائڻ ۾ تمام تيز ۽ بيحد بي رحميءَ سان کائيندڙ مڪڙن کي ”ماڪڙ“ به چئبو آهي. جيتوڻيڪ مڪڙ جن به علائقن ۾، ۽ جنهن به گاهه، ٻوٽن ۽  فصلن تي ويهن ٿا، انهن جي تباهي ضرور ڪن ٿا. اهي ماڻهو، جن ڪڏهن مڪڙ کاڌا هوندا، تن جو وات هينئر به پاڻي پاڻي ضرور ٿيندو هوندو. ماڪڙ يا مڪڙ، جيڪي عموماً ٿر واري علائقي مان اٿي ۽ ظاهر ٿي، ميداني علائقن ۾ داخل ٿيندا  آهن، تن لاءِ چئجي ٿو ته؛ اصل ۾ اهي جبل جا رھاڪو آهن. ڄاڻو ماڻهو ٻڌائين ٿا ته؛ جنهن سال گرمي وڌيڪ پوي ٿي ۽ پوءِ برسات به وڌيڪ پوي ٿي، ان سال مڪڙن جي اچڻ جو امڪان به وڌيڪ هوندو آهي. برسات بعد جيڪي ايڪڙ ٻيڪڙ سُنهري مڪڙ نظر اچن ته پڪ سمجهجي ته مڪڙن جا ڪٽڪ آيا ڪي آيا. عام طور تي جڏهن پاڻ لازم و ملزوم جهڙن ماڻهن مان  ڪو هڪ، اڳواٽ ڪنهن هنڌ پهچندو آهي ته ويٺلن کي پڪ ٿي ويندي آهي ته ٻيو به پٺيان ضرور ايندو هوندو. ان مهل ويٺل چوندا آهن ته؛ ”ابا! سُنهري مڪڙن پٺيان پڪ سان مڪڙ پهچڻ وارا هوندا.“ ڇو جو هي جبلن جا ٻڌايا وڃن ٿا ۽ اتي وڌيڪ گرمي پوڻ سبب، هي هيٺ لهي اچن ٿا. برسات بعد ٿڌي واريءَ ۾  آنا ۽ ٻچا ڪندا آهن، جيڪي هڪ، ٻه يا سؤ، هزار نه، بلڪ لکن جي تعداد ۾ هوندا آهن.

اچو ته ”سنڀالُو“ کي سنڀاليون - نواز ڪنڀر


اچو ته ”سنڀالُو“ کي سنڀاليون
نواز ڪنڀر
دنيا جنهن وڻ کي Medical tree يا Botanical tree سڏي ٿي ۽ منجھانئس ٽيهارو کن بيمارين جو علاج ٿئي ٿو، سو دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن سان گڏ ايشيا ۾ به ٿئي ٿو. سنڌيءَ ۾ به اهو وڻ دنيا جي ٻولين سان ملندڙ جلندڙ نالي ”سنڀالو“ سان سڏجي ٿو. ”سنڀالو“ سنڌ ۾ عام جام ۽ جتي ڪٿي نظر اچڻ بجاءِ، گهڻو ڪري ميداني علائقن ۾، ڏَسائي ٿو. ننگر کان مٿي ۽ عمرڪوٽ تائين جا ماڻهو، گهڻو ڪري هن جي نالي کان ئي بي خبر آهن. جيڪڏهن ڪو دوست مٿين علائقن ۾ سنڀالو جو ڏس ڏيندو ته مهرباني ۽ رڪارڊ جي درستگي ٿيندي.

ٻوڏ، پکي پکڻ ۽ جانور - نواز ڪنڀر


ٻوڏ، پکي پکڻ ۽ جانور
نواز ڪنڀر
سنڌ ۾ ٻوڏ سبب جتي لکين ماڻهو دربدر ٿيا آهن، اتي پکي پکڻ ۽ جانور به سخت متاثر ٿيا آهن. سيلاب متاثر پکين ۽ جانورن لاءِ به ڪجهه سوچيو وڃي ها، جن لاءِ ڪنهن به مرحلي تي ڪنهن به نه سوچيو. جيڪڏهن انهن جي ڪا اهميت ناهي، اهي فضول آهن، اهميت صرف ۽ صرف انسان کي ئي آهي ته پوءِ انهن پکين ۽ جانورن لاءِ ”شڪار کاتي“ جهڙو کاتو ڇو جوڙيو ويو آهي؟! ڇا اهو کاتو رڳو ناجائز شڪار کي، لائسنس اشو ڪري، جائز قرار ڏيڻ لاءِ قائم ڪيو ويو آهي؟! ڇو نٿا هن کاتي جا منسٽر ۽ اهلڪار ڳالهائين؟ سڄي سنڌ نه صرف سيلاب پر ڪيترن ئي ڏينهن تائين مسلسل برسات هيٺ رهي آهي. ماڻهن ته وڃي محفوظ هنڌن تي پناهه ورتي، پر پکي ۽ جانور ڪيڏانهن وڃن؟ جيڪڏهن ڦاٿل ماڻهن لاءِ جهازن ۽ ٻيڙين ذريعي کاڌ خوراڪ هٿو هٿ نه سهي، مٿان اڇلائي ڏيئي سگهجي ٿي، ته پکين ۽ جانورن لاءِ به اهڙو انتظام ٿي سگهي ٿو. جيڪڏهن ملڪ غريب آهي، هن ملڪ ۾ سخي، همدرد ۽ نرم دل ناهن، جيڪي پکي پکڻ جي کاڌي لاءِ ڪجهه نه ڪجهه ڪري سگهن ته حڪومت يا اهي ادارا، جيڪي ماحول، پکي پکڻ ۽ جيت جانورن جي تحفظ جي ڳالهه ڪن ٿا، اهي ئي کڻي انهن ملڪن کي مدد جي اپيل ڪن، جن مان کين اڳي ئي مدد ملي رهي آهي. جي اهي عام ڏينهن ۾ پنهنجن ادارن کي هلائڻ لاءِ پکي پکڻ ۽ ماحول جي نالي ۾ پئسا وٺي سگهن ٿا ته اهڙي مصيبت، بلڪه قيامت ۾ مدد لاءِ ڇو نٿا چون؟! ڇا اسان ماحول، پکي پکڻ ۽ جيت جڻي جي تحفظ جي ڳالهه به رڳو ڏيکاءُ، بلڪ انهن بي زبانن جو نالو وٺي، پنهنجين پگهارن، پنهنجن مفادن جي تحفظ لاءِ ڪريون ٿا؟! ڇا اها ماحول جي تحفظ واري ڳالهه به رڳو ناٽڪ آهي؟ اهي بي زبان ته ڪا گهر به نٿا ڪري سگهن، اهي ته ڪنهن جا ووٽر به ناهن، انهن تي ته هونئن ئي سڀني جون بندوقون اڀيون هونديون آهن، سڀني جون ڪوڙڪيون اڏيل ۽ ڄار وڇايل هوندا آهن، افسوس جو انهن بي زبانن تي ميڊيا جي ڪنهن ماڻهوءَ جي به اک نه ٿي ٻڏي. وڏا وڏا نالي وارا ماحول-دوست-صحافي به انهيءَ ڏکيءَ ويل انهن بي زبانن کي وساري ويهي رهيا، جن جو هو کٽيو کائيندا رهيا آهن!

ڏاڏي کجور - نواز ڪنڀر


ڏاڏي کجور
پيئڻ بلائون به جنهن جون معتقد آهن!
نواز ڪنڀر
پيئڻ بلا جنهن جي باري ۾، جتي ڪٿي پر ٿر ۾ اڃا به وڌيڪ، عجيب و غريب ڳالهيون مشهور آهن، اها جڏهن ديهه پتي پوٽا، يوسي کينهواري، تعلقي نارو ۽ ضلعي خيرپور جي وريامائي سنگت سان واسطو رکندڙ اولياءَ الله ڏاڏي کجور راڄڙ جي گهر ۾ کير اچي پيئي ٿي ته ڪنهن کي ڪجهه به نٿي چوي ۽ ٻار ان کي ڪتن ٻلن کان بچائڻ لاءِ هٿ ۾ کڻي ڪنهن کاري هيٺان واڙي ٿا ڇڏين، ته اهي ڳالهيون اڃا به وڌيڪ عجيب ۽ اعتبار نه اچڻ جهڙيون لڳن ٿيون. سانگهڙ-چونڊڪو روڊ تي ڳوٺ عثمان بهڻ کان اوڀر ۾ اڇڙي ٿر جي واري تي ڪلاڪ کن جي پنڌ تي ڀاڙڪو ڍنڍ جي اولهه ۾ ڀٽ جي ڪڇ ۾ ابدي آرامي ٿيل هن عورت اولياءَ جي باري ۾ ڪيتريون ئي ڳالهيون مشهور آهن. ڀاڙڪو هڪ راڄڙ جو بگڙيل ڪوڏائي جو نالو آهي. هيءَ کاري ڍنڍ پنج ڇهه ايڪڙن ۾ آهي. ڍنڍون ته هتي آس پاس لکي، تس، ڇهو، بيستوئي وغيره به آهن، پر ڀاڙڪو کي ڏاڏي جي ڪري ٻي اهميت حاصل آهي. ان اهميت جو فائدو هت ايندڙ ٿورن گهڻن پکين کي به ٿئي ٿو ته هرڻن کي به ٿيندو هو، جو هتي ڪنهن کي به بندوق هڻڻ جي قطعن اجازت ناهي. ها ڏاڏي جي حد کان ٻاهر جو ذمو ڏاڏي جو ناهي. ڪنارن سان ڪيهر گاهه سان ۽ ڀٽن جي وچ ۾ واقع هيءَ ڍنڍ ڏاڍي خوبصورت ۽ دلڪش نظارو پيش ڪندڙ آهي. جنهن کي ڪنڊي، ڪرڙ ۽ ڦوڳ جا وڻ، ٻوڙهو، آڪڙي، بکڙو، ڇپري، لمب، برانج ۽ ڪج گاهه اڃان وڌيڪ خوبصورت بڻاين ٿا ۽ ڪنهن سڪون جي گهرجائوسياح جا شدت سان منتظر آهن.نانگ بلائن جو پير، ڪانئي سلطان جو ڀاڻيجو ۽ واچل راڻي جو پٽ گوگو پير سڏجي ٿو. ان وٽ نانگ بلائون رهنديون هيون، ڪنهن زماني ۾ هتان سنڌ مان راهمون فقير راڄڙ گهران ڪنهن ڳالهه تان ڪاوڙجي هندستان وڃي گوگي وٽ نڪتو، جتي گوگي جي سيوا ڪرڻ جي سلي ۾ کيس ڪاري واسينگ نانگ، ڪوڀاري ۽ پيئڻ بلا جو مدو، جهاڙ ۽ گوگي جو ماڻ مليس. وقت جو وهڪرو هلندو رهيو، ٿر جا ماڻهو نانگ بلائن جا ستايل هن در تي سوالي ٿي ايندا رهيا، شفا وٺي واپس ورندا رهيا. جواب ۾ هي ماڻهو ماڻهن جي در تي وڃي گوگي جي خيرات، جيڪا ٿيندڙ پوک مان هوند سارو ٿئي وٺندا ۽ زندگي جو گاڏو  گهليندا رهيا. بارٽر سسٽم تحت زندگي روان دوان رهي. لوڻ پڙهي ڏيندڙ هن خاندان کي گهر ۾ ان گڏ ڪري رکڻ، يا ٻوري ان جي رکڻ جي منع ان ڪري به ٿيل هئي ته متان گهر ۾ داڻا اچڻ سان هي ڪٿي سياڻا نه ٿي وڃن ۽ ماڻهن تي گهربل توجهه نه ڏين. مان ۽ مرتبو نه سڃاڻين، ان ڪري در در تي  وڃي ان گهرڻ ۽ ماڻهن جي خدمت ڪرڻ جي کين سختي سان تاڪيد ٿيل آهي، جنهن تي اڄ سوڌو عمل ٿئي ٿو. پر هي روضي ڌڻي رحمت الله عليه جي جماعت جا فقير، گهرندا رڳو جماعت مان ئي آهن. ڏاڏي کجور کي هڪ پٽ پيدا ٿيو، جنهن جو نالو الهه رکيو ولد بابو فقير رکيو ويو.

کجي- نواز ڪنڀر


کجي
(جيڪب آباد کان جنگي سر تائين جاءِ ٺاهيندڙ ڌاريو وڻ)
نواز ڪنڀر
جيئن ته ڪيترا ئي ڌاريا انسان، سنڌ کي پنهنجو مسڪن بڻائي، هتي جا ٿي ويا آهن، ائين ڪافي وڻ به ڪٿان ڪٿان ڪهي اچي، جهڙوڪر مقامي ٿي ويا آهن. جن ۾ کجي به هڪ آهي. سنڌ ۾کجيءَ سان عقيدت ۽ احترام جو رشتو پڪ سان 1400 سالن جو ته چئي سگهجي ٿو. انهيءَ جو ثبوت، جهر جهنگ ۾ بيٺل اهي کجيءَ جا وڻ آهن، جيڪي عربستان مان آندل ۽ هتي انتهائي احترام سان کاڌل، کجيءَ جي کيکڙين کي بي ادبيءَ کان بچائڻ لاءِ کين مناسب جاءِ تي پوکيو ويو. کجيءَ جا وڻ، جيڪي سنڌ ۾ جيڪب آباد کان جنگي سر تائين، هر هنڌ ۽ هر جاءِ ڏسي سگهجن ٿا.

هرڻ - نواز ڪنڀر


هرڻ
سندرتا ۽ سونهن جي علامت
نواز ڪنڀر
اهو جانور، جنهن سندرتا ۽ سونهن ۾ سڀني کان سرس هجڻ ڪري، سڀ کان وڌيڪ شاعرن جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪايو، سو يقيناً هرڻ ئي آهي. هرڻ کي مرگهه، آهو، هَرڻ، ڇيڪارو ۽ غزال به سڏيو وڃي ٿو. ٿر ۽ جبل ٻنهي ۾ رهندڙ هرڻ جو کاڌو، اڪثر ڪري حڪيمن کي گهربل جڙي ٻوٽيون، ڇپري، سئين، ٽوهه-ول، اڪ، کِپ، ٿوهر ۽ ٻيا تازا ڦٽل گاهه ٻوٽا هجن ٿا. بک ۾ سڪل گاهه به کائي ٿو. خفتين جي بقول؛ “اُهي گاهه به کائي ٿو، جن کي ڪو ٻيو جانور نٿو کائي. مثلاً: ٽوهه-ول ۽ ٿوهر وغيره.” عمومًا پڌر ۾ رهندو آهي پر سانوڻيءَ ۾ مڇر کان ٿوري وڏي ۽ عام مکي کان سنهڙي ۽ ڪجهه ننڍي “هرڻ مک” جي پيدا ٿيڻ ۽ ٻين جانورن وانگر کيس به بيزار ڪرڻ تي، وڻ جي پاڙ ۾ کڏ کوٽي رهندو آهي. سياري ۾ سج جي تڙڪي جا مزا وٺندو ۽ رات جو هوا جي اڙ وٺي، ڀٽ يا وڻ جي ڏاکڻي پاسي ويهندو آهي. پاڻيءَ يا سم واري علائقي يا ان جي ويجهو رهندڙ ۽ چرندڙ هرڻ جو جسم رڃ ۾ چرندڙ هرڻ جي جسم کان وڌيڪ ڀريل هجي ٿو.

ٻوڏ - نواز ڪنڀر


ٻوڏ
نتيجو آهي سياسي ۽ سماجي تبديلين جو
نواز ڪنڀر
ٻوڏون اڳ ۾ به اينديون رهيون آهن ۽ اينديون رهنديون پر هن ٻوڏ جيڪا سنڌين ماڻهن جي رڪارڊ لڏ پلاڻ ڪرائي آهي، ان جا يقيناً ڪيترائي سماجي ۽ سياسي نتيجا نڪرندا ۽ تبديليون سامهون اينديون. ممڪن آهي ته ڳالهه خوني تڪرارن کان مٿي چڙهي قومي مفادن جي ٿيندڙ ڦرلٽ ۽ قبضي تي ختم ٿئي. اهي جھيڙا، جيڪي مال جي ڀيل ۽ زمين جي ننڍڙي حصي تي  قبضي جي ڪري هلندڙ هئا، سي وڏي پئماني تي قومي مفادن جي ٿيندڙ ڀيل تي دنگ ڪن. ننڍڙن ننڍڙن زميني ٽڪرن تي هلندڙ خوني تڪرار، ڪهڙي  خبر ته وڏي پئماني تي ٿيل ۽ ٿيندڙ زميني بلڪ شهرن جي قبضي جي خاتمي تي ختم ٿين! ٿي سگهي ٿو ته اهي سڀ خواهشون ئي هجن ۽ رڳو وڌيڪ دربدري ۽ غربت پلئه پئي، جنهن سبب ڪيترا ئي سماجي مسئلا جنم وٺن. خير، اهي ته ٿيون مستقبل ۾ ٿيندڙ سماجي تبديلين جون ڳالهيون، پر موجوده ٻوڏ خود سياسي ۽ سماجي تبديلي جي ئي نتيجي طور سامهون آئي آهي. حالانڪ ٻوڏون يا ته قدرتي آفتن جي ڪري ايندون آهن يا ماحولياتي تبديلين جي ڪري پر هي  ٻوڏ شايد ان ڪري به ”رڪارڊ“ ٻوڏ ۽ منفرد هجي، جو هي ٻوڏ ۱۹۴۷ع کان پوءِ آيل سياسي تبديلي  جي ڪري آئي آهي! مثال طور هاڻ اسان وٽ هڪ صديءَ جو سڄو رڪارڊ موجود آهي ته ٻوڏ ڪهڙي ڪهڙي سال آئي ۽ ان مان ڪيترو نقصان ٿيو؟ ساڳئي وقت هي ٻوڏ به اسان جي سامهون آهي ته ان مان آيل تباهيون به! اڳوڻين ٻوڏن ايترو جاني ۽ مالي نقصان نه ڪيو هو، جيترو هن ٻوڏ ڪيو آهي ۽ ٻوڏ اڃا به  هلندڙ آهي. قصو خبر ناهي ڪٿي دنگ ڪندو؟ جي ان ڳالهه جو جائزو وٺون ته اڳين ٻوڏن جي مقابلي ۾ هن مان نقصان وڌيڪ ڇو ٿيو آهي؟ ته ٽي بنيادي فيڪٽر سامهون ايندا؛ آبادي ۾ اضافو ۽ تبديلي، ذاتي لالچ ۽ حرص ۽ ملڪي سياسي نظام ۽ قانون جي حڪمراني ۾ تبديلي. انساني آبادي ۾ اضافي سبب ماڻهن جتي وڌيڪ زمينون آباد ڪيون، اتي وڌيڪ آبادي، درياءَ جي فطري وهڪرن کي نظر انداز ڪري، انهن وهڪرن جي وچ ۾ تقريباً ۲۷ ڪلوميٽرن ۾  آباد ٿي وئي. ساڳئي وقت انساني لالچ  ۽ حرص ۾ بي پناهه اضافي سبب اهي زمينون جيڪي دريا جي فطري وهڪري جون واٽون هيون، اهي آهستي آهستي، ڪچي جي قدرتي ٻيلن مان ڦرنديون، ذاتي ڪيٽين ۾ تبديل ٿينديون ويون. اهي تبديليون نتيجو هيون قانون جي حڪمراني ۽ سياسي نظام ۾ آيل تبديلي جون، جيڪا تبديلي ۱۹۴۷ع کان پوءِ شروع ٿي.

”چڙيا گهرن“ کي فطري پارڪن ۾ بدلايو - نواز ڪنڀر


”چڙيا گهرن“ کي فطري پارڪن ۾ بدلايو
نواز ڪنڀر
شايد خوبصورتي هوندي ئي قيد ٿيڻ لاءِ آهي، پوءِ اها اکين ۾ قيد ڪجي، دل ۾ ڪجي، بنگلي ۾ ڪجي، ڪئميرا ۾ ڪجي يا گهر کان وٺي چڙيا گهر جي پڃري ۾ قيد ڪجي، ڪنهن به نالي تي ڪجي پر اها هوندي قيد ئي آهي. جي ڪو تحفظ جي نالي تي ڪنهن کي، ڪنهن به طريقي سان پنهنجي مالڪيءَ ۾ آڻي ته به مقصد ساڳيو قيد ڪرڻ ۽ ٻين جي دسترس کان پري رکڻ ئي هوندو آهي. جي خوبصورتي ڪمزور به هجي ته پوءِ ته اها گهڻن جي “ڪمزوري” ٿي پوندي آهي. اها آهستي آهستي دنيا جي نظرن ۾ مٿانهين مقام تي پهچڻ باوجود، انهيءَ “مقام” جي قيمت ادا ڪندي ڪندي، آخر دم ڏئي ڇڏيندي آهي. خوبصورتي ڪري قيد ٿيلن جي لسٽ ۾ انسانن کان وٺي حيوانن تائين ڪيترائي جيوَ شامل آهن. جيئن انسان نجي جيلن جي نالي تي، ڪٿي خوبصورتي ۽ ڪٿي ڪمزوري جي ڪري قيد آهن، ائين حيوان به چڙيا گهرن جي نالي تي قيد ٿي، گهٽجي گهٽجي دم ڏئي رهيا آهن. جيئن سرڪس ۾  مشڪرا ۽ ناچو ٻين جون دليون وندرائي پردي پٺيان وڃي روئندا آهن،  ائين چڙيا گهرن جا جانور ۽ پکي به پاڻ تي ٽڪٽ لڳرائي، ماڻهن جي دل وندرائي، پنهنجي آزادي وڃائي، دل جا سور دل ۾ کڻي، آهستي آهستي، روزانو ٿورو ٿورو مرندي، هڪ ڏينهن صفا مري ويندا آهن. سندن موت جو سبب بڻجندڙن کان رڳو پڇا ڳاڇا  ئي ٿيندي آهي! سا به ڪڏهن ڪڏهن! يا ڪجهه عرصي لاءِ سندن پگهار بند ڪري وري يڪمشت ڏني ويندي آهي، نه ته پوءِ کين اتان هٽائي، ٻئي پاسي ساڳيو ظلم ڪرڻ لاءِ مقرر ڪيو ويندو آهي ۽ بس!! نه دل ٽٽڻ ۽ آزادي کسڻ جي ڪا سزا ڏني ويندي آهي، نه ڳرو ڏنڊ وڌو ويندو آهي، هڪ خون ڪرڻ جي سزا صرف اڌ پنو هٿ ۾ ڏئي، ڏني ويندي آهي.

تيل ۽ گئس لاءِ ٻرندڙ باهه - نواز ڪنڀر


تيل ۽ گئس لاءِ ٻرندڙ باهه
ماحولياتي تباهي ۽ وڌندڙ غربت
نواز ڪنڀر
تيل ۽ گئس وارين ڪمپنين، حڪومتي پاليسين ۽ نمائندن جي بيخبري ۽ عدم دلچسپيءَ، ڪيترائي ماحولياتي ۽ معاشي نقصان پهچائي غربت ۾ بي پناهه اضافو ڪيو آهي. جنهن سان ڪيترائي سماجي مسئلا پيدا ٿيا آهن. اهي ڪمپنيون نه ڪنهن عالمي قانون تي عمل ٿيون ڪن ۽ نه ئي ملڪي قانون ۽ اخلاقي اصولن تي ٿيون هلن. انهن جا ڪافي ڪم ته ملڪي قانون به ڪافي سولو ڪري ٿا ڏين. لڳي ائين ٿو ته اهي قانون به جهڙوڪر ڪمپنين جي چوڻ تي ئي ٺاهيا وڃن ٿا يا انهن جي مفادن کي مدِ نظر رکي ٺاهيا ويندا هجن. پڇاڻي جي عمل کان بي خطر ۽ مالڪيءَ جي احساس ۽ اختيار کان عاري، قومن کي جنهن نموني اهي چاهين، ائين ٿيون لٽين. ڪو پڇڻ وارو ئي ڪونهي. ٻيو ته ٺهيو پر اسان جا چونڊيل ۽ اڻ چونڊيل “نمائندا”، انهن ڪمپنين ۽ سندن ڪم جي طريقي ڪار ۽ ڪارن قانونن جي باري ۾، پنهنجي بيخبريءَ کان به اڻ ڄاڻ آهن. رڳو ڪٿي ڪٿي مقامي سطح تي سماجي ڀلائيءَ ۽ ترقي جو شعور رکندڙ ڪجهه فرد، حقن جي حاصلات لاءِ هٿ پير هڻي رهيا آهن. ور نه ته مجموعي طرح سان، انهن ڪمپنين جي من مستيءَ جي ڪري، معاشي نقصانن سان گڏ، ماحولياتي نقصان به عروج تي پهتل آهن. جنهن تي ڪٿان ڪا مؤثر رڙ به ٻڌڻ ۾ نه ٿي اچي. جنهن مان خبر پوي ته ڪي “مور” اڃا جيئرا آهن.

تاڙو پکي - نواز ڪنڀر

تاڙو پکي
برسات جو اھڃاڻ
نواز ڪنڀر
صدين جي انساني تجربي ۽ مشاهدي تي ٻڌل علم کي قدرتي ڪميونيڪيشن چئبو آهي. جنهن کي ڪيترن ئي شعبن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. مثال طور؛ روايتي ڪميونيڪيشنTraditional Communication  جنهن ۾ پنهنجي ڳالهه يا مقصد، بغير زبان يا لفظن جي استعمال جي، ٻئي تائين پهچائي سگهجي ٿي. جيئن ڪارو ڪپڙو سوڳ جي علامت ۽ اڇو امن... وغيره وغيره. انهيءَ حساب سان ڪجهه شيون وري قدرتي يا فطري ڪميونيڪيشن Natural Communication  ۾ شامل آهن. مثال ڪڪرن جو اچڻ، کنوڻ جو چمڪڻ، گوڙ جو ٿيڻ، مختلف پکين جو مختلف وقتن تي اچڻ، تارن جو نڪرڻ، هوا جو رخ وغيره وغيره. اهڙي نموني قدرت ڪيترين ئي شين ۾ هر مند ۽ موسم، موقعي ۽ مهل لاءِ ڪي اهڃاڻ، ڪي نشانيون، ڪي علامتون رکيون آهن. جيڪي انسان کي وقت به وقت قدرت جا نياپا پهچائي کيس سجاڳ ۽ خبردار ڪنديون رهن ٿيون. ها جي انسان انهن ڏانهن ڌيان نه ڏئي ته قصوروار به پاڻ آهي ۽ سزا جو حقدار به. اهڙن ئي قدرتي يا نيچرل ڪميونيڪيشن (فطرت جا نياپا) جي اهڃاڻن يا ذريعن مان هڪ تاڙو پکي به آهي.

چيڪلو - نواز ڪنڀر


چيڪلو
سردي کان وڌيڪ متاثر ٿيندڙ پکي
نواز ڪنڀر
هونئن ته پکين جا ڪيترا ئي قسم هر سال، هتي ايندا ۽ ويندا آهن پر منجھن سڀ کان اول ايندڙ پکي آهي چِيڪلو. جيڪو ڀوري وڏي پڇ واري بگڙي پکيءَ کان ٿورو اڳ ايندو آهي. سڀ کان پهرين اچڻ ڪري، هيءُ ئي سڀ کان پهرين، شڪارين پاران ناحق ڏنل موت جي منهن ۾ به وڃي ٿو. چيڪلي جو اچڻ، جهڙوڪر مٿي برف ۽  ٿڌ پوڻ ۽ موسم پکين جي رهڻ کان چڙهي وڃڻ جي نشاني هوندي آهي. ان مان صاف ظاهر آهي ته کانئس سردي برداشت نٿي ٿئي ۽ ٿڌ پوندي ئي اتان نڪري اچي ٿو. ڪي پکي، بک سبب به اتان نڪري ايندا آهن پر جيڪڏهن هيءُ بک جي ڪري ويندو هجي ها ته هتي جي پاڻي گرم ٿيڻ جو انتظار نه ڪري ها. جيئن ته ننڍن پاڻين ۾ رهي ٿو ۽ اهي جلدي ڄمي پون ٿا، ان ڪري واضح آهي ته هيءُ سردي برداشت نٿو ڪري سگهي.

ڪال ڪڻڇي - نواز ڪنڀر

ڪال ڪڻڇي
(باهه وقت پهرين پهچندڙ ۽ اسر ويل اٿاريندڙ پکي)

نواز ڪنڀر

قدرت انسانن وانگر پکي به ڪيترن ئي منهن مهانڊن ۽ مزاجن جا خلقيا آهن. جيئن ڪي انسان سک جا ساٿي هوندا آهن ته ڪي مهل جا ڪسا هوندا آهن. ڪي بهادر، ڪي چالاڪ، ڪي ڏاها، ڪي اڀرا، ڪي سڀرا، ڪي دانشور ته ڪي وري اٽي تي چٽي! پکي به ائين ئي هوندا آهن. ڪي نظر ايندا ته اکيون ٺري پونديون. ڪي ٻوليندا ته مزو اچي ويندو ۽ ڪي ظاهر ٿيندا ته ماڳهين نحوست پئي سامهون نظر ايندي. اهڙين ئي خاصيتن مان ڪجهه خاصيتون رکندڙ، عام جام نظر ايندڙ ۽ اڪثر حالتن ۾ نظر انداز ٿيندڙ، ڪاري رنگ جو ڪوئل کان معمولي ننڍو، پڇ  Vوانگر نرالو، ننڍي چهنب وارو ڪڏهن به هيٺ زمين تي نه ويهندڙ پکي ڪال ڪڻڇي به هڪ آهي.ڪال ڪڻڇي کي پکين وارا پوسٽر ٺاهيندڙ، وائلڊ لائيف وارا خبر ناهي ڇو ڪانڪڻڇي به لکندا آهن ته ڪارپٽ به. شايد سنڌي مان انگريزي ۽ پوءِ وري انگريزي مان سنڌي لکڻ ڪري ڪانڪڻڇي لکجي ويل ٿو ڏسجي. پر ڪال ڪڻڇي جو اهو عجيب نالو هن تي ڇو ۽ ڪيئن پيو؟ ڪاري هجڻ ڪري ڪار يا ڪال ته سمجهه ۾ اچي ٿو باقي ڪڻڇي ڇا ۽ ڇو آهي؟ اهو هڪ سوال آهي، سڀني ساڃهه وند پڙهندڙن لاءِ. عام خلق ان کي ڪال ڪڻڇي يا رڳو ڪڻڇي ڪري به سڏيندي آهي. هن کي اردو ۾ سياهه کوتوال ڪوا ۽ انگريزي ۾Black Drango سڏين. هن جو بائيولوجيڪل نالوDururus adsnismiulis  آهي. ان نالي سان نيٽ تي وڃي هن جي نسل ۽ خاندان جي باري ۾ ٻي دنيا ۾ گڏ ڪيل معلومات حاصل ڪري سگهجي ٿي. پر سنڌ ۾ هن جي باري ۾ ڇا مشهور آهي؟ اچو ته مياڻ جي چاچي جمعي ملاح، منظور ملاح، باکوڙي موري جي ڪيهر بڙڌي، لعل بخش عرف لالو لغاري، اربيلو بڙڌي،  نسيم بلوچ، رئيس علي نواز بڙڌي، خليل لغاري، عمرڪوٽ جي علي بخش رند کان پڇون ۽ ٻڌون ٿا.